Blog

W dzisiejszym wpisie mam okazję zprezentować Państwu garść ciekawych informacji na temat gminy Puńsk. Otrzymałem je dzięki uprzejmości Jolanty Łatwis, która pracuje w Centrum Informacji Turystycznej w Gminie Puńsk. Dzięki jej pomocy i zaangażowaniu powstała dość szczegółowo opisana propozycja wycieczki po Gminie Puńsk - grupowo i indywidualnie (w zakładce wycieczki), która przybliża historię, kulturę i  obyczaje mniejszości litewskiej na terenie północno-wschodniej Suwalszczyzny. 

 

Gmina Puńsk jest położona w płn.-wsch. części Polski w woj. podlaskim, w powiecie sejneńskim, wśród malowniczych łąk, jezior i lasów tuż przy granicy z Litwą, na obszarze Zielonych Płuc Polski. Powierzchnia gminy zajmuje 13 859 ha, lasy pokrywają 1548,90ha. Na terenie gminy znajduje się 13 jezior, które zajmują 369 ha. Do Gminy należą 33 wsie zamieszkane przez 4424 mieszkańców. Gmina Puńsk jest jedyna w swoim rodzaju, bowiem 80% jej mieszkańców stanowi litewska mniejszość narodowa.

Herb Puńska

Puńsk jako parafia istnieje od 1597 r. i posiada  herb z wizerunkiem św. Piotra Apostoła. Obecnie jest centrum gminy i parafii oraz stolicą Litwinów w Polsce. Granice gminy i parafii Puńsk nie pokrywają się. Smolany należą do gminy Puńsk, ale są samodzielnym ośrodkiem parafialnym, który powstał w 1839 r. dzięki staraniom Ojców Reformatów. Obecnie parafia Puńsk obejmuje 38 wsi i liczy 4100 parafian.

Puńsk i jego okolice – to region typowo rolniczy, bowiem użytki rolne stanowią 79% jego powierzchni. Na terenie gminy są 623 gospodarstwa. Przeważają te o powierzchni 20-30 ha, a ich właściciele zajmują się hodowlą krów mlecznych, trzody chlewnej lub bydła opasowego. Rozwijają się również niewielkie przedsiębiorstwa. Puńska piekarnia wypieka prawdziwy wiejski chleb, w masarni "Dešra" wytwarzana jest tradycyjna litewska kiełbasa zwana skiłandis, a  restauracje „Užeiga”, "Sodas", „Rūta” oferują litewskie dania, natomiast  gospodynie - domowe wypieki.

 

Od 1956 r. działa tu Dom Kultury Litewskiej i Liceum Ogólnokształcące, któremu nadano im. 11 Marca. Istnieje też Szkoła  Podstawowa  i Gimnazjum z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania im. Dariusa i Girenasa oraz filia szkoły muzycznej w Suwałkach. Ponadto od 1991 r. działa wydawnictwo „Aušra”, które wydaje litewski dwutygodnik o takiej samej nazwie. Publikuje też inne wydania w języku litewskim. Na terenie Gminy Puńsk odbywa się  wiele cyklicznych  imprez kulturalnych, których w ciągu roku jest około 50. Mieszkańcy Gminy Puńsk od wielu lat słyną z wielu nowatorskich inicjatyw gospodarczych oraz z pracy społecznej. Z inicjatywy mieszkańców i przy ich udziale został wybudowany ośrodek zdrowia w Puńsku oraz Dom Kultury Litewskiej. W latach 2001 – 2013 Gmina Puńsk zrealizowała 40 projektów unijnych. Dzięki takiej ilości inwestycji Gmina Puńsk w 2002 roku znalazła się w Złotej Setce Gmin Rzeczypospolitej Polskiej na 65 miejscu, a w 2003 roku na 45 miejscu. Rozwój lokalnej infrastruktury staje się nadrzędnym celem polityki w samorządzie Puńska. Członkostwo w Unii Europejskiej otwiera wiele perspektyw na szybszy rozwój wielu dziedzin życia społeczno – gospodarczego.

Puńsk i najbliższa okolica, fragment mapy topograficznej Polski (arkusz Puńsk) 

Na terenie obecnej gminy Puńsk pierwsi osadnicy pojawili się ok. 10 tys. lat p.n.e. W około VI w. zaczęli przybywać na te ziemie Jaćwingowie i mieszkali tu do końca XIII wieku. Podbili ich Krzyżacy, dlatego też do XV wieku tereny te porastała Puszcza Merecka. W XV wieku pojawili się nowi osadnicy. Kolonizowali te ziemie Litwini (Dzukowie) z Merecka i Puni, osadnicy ruscy oraz Polacy z Mazowsza. Rusini ulegli polonizacji lub lituanizacji, zatem od XVI wieku na terenie Puńska pozostała ludność litewska i polska.

W XVI w. Dzukowie z  Wielkiego Księstwa Litewskiego założyli wieś Puńsk. Pierwsze wzmianki o osadnikach nad jeziorem Punia można znaleźć w rewizji puszcz królewskich z 1559 roku, w której pisze się, iż Osada Puńsk znajduje się nad jeziorem Punia, na wzniesieniu. W miejscu tym dziś stoi kościół. W drugiej połowie XVI wieku Mazowszanin Stanisław Zaliwski na północnym brzegu jeziora Punia wybudował dwór przy drodze do Szołtan. Dwór i część leśnictwa sejwejskiego utworzyła wieś Nowe Puńsko. Po połączeniu obu wsi powstało miasteczko, w którym Zaliwski w 1597 r. ufundował kościół parafialny. Puńsk rozbudował się między dworem, kościołem i plebanią, naokoło rynku w kształcie kwadratu oraz ulic wychodzących z tego rynku.

W 1597 roku w  kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego sporządzono dokument Zygmunta III  Wazy, w którym zaznaczono, że na proboszcza parafii Puńsk może być powołany ”nie tylko Litwin, ale i język litewski znający”. Oficjalny dokument, określający prawa miejskie pochodzi z 1606 roku, wystawiony został za panowania Władysława IV. Puńsk był miastem królewskim, składającym się z trzech jurysdykcji: właściwego miasta posiadającego samorząd, dworu leśniczego oraz plebanii z ogrodami i innymi posiadłościami miejscowego proboszcza. Puńsk otrzymał prawa miejskie i  herb z wizerunkiem św. Piotrem. Na wniosek samych mieszkańców  Puńsk utracił  prawa miejskie w 1852 roku. W 1700 r. w osadzie działała szkoła, szpital, mieszkało około 600 mieszkańców. W 1781 r. parafię Puńsk zamieszkiwało 8849 osób,  a w 1881 r.  12000 osób. W 1910 r. utworzono dwie nowe parafie: Smolany i Becejły. W parafii Puńsk zostały 72 wsie i 7044 parafianie.

Po I wojnie światowej mieszkańcy opowiedzieli się za przyłączeniem się do Litwy. W Puńsku został utworzony pierwszy litewski samorząd, którego Wójtem został Petras Pacenka (Piotr Pacenko). Jednak od 1920 roku Puńsk i jego okolice weszły w skład państwa polskiego.

Przed II wojną światową istniała spółdzielnia litewska „Talka”, ale większość handlu była skupiona w rękach Żydów. Żydzi stanowili większość mieszkańców Puńska. Po II wojnie światowej Żydzi zostali rozproszeni. O ich istnieniu świadczy  synagoga, dom rabina, cmentarz żydowski w Puńsku. Na terenie  gminy Puńsk mieszkali również Niemcy, ich cmentarze zachowały się Puńsku i Poluńcach.

 

Warto zobaczyć …

 

1. Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Puńsku 
   W 1597 r. leśniczy Stanisław Zaliwski ufundował pierwszy kościół we wsi Nowe Puńsko i erygowano tu nową parafię.Neogotycki kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Puńsku to już trzecia z kolei świątynia wzniesiona w tym miejscu. Pierwszy drewniany kościół był zbudowany w 1597 r. przez Stanisława Zalewskiego, który spłonął w 1772 r., a następny, również drewniany, budowany przez ks. prob. Jana Chłopickiego – w 1868 r. spłonął. Budowę dzisiejszego kościoła ukończono w 1881 r. (budował go ks. prob. Jonkaitis). Świątynia została wzniesiona z cegły i kamienia, nie otynkowana, składa się z 3 naw, a dwie jej strzeliste wieże (każda po 35 m) górują nad miasteczkiem. Wnętrze zawiera pięć ołtarzy: główny, dwa w nawach bocznych i dwa w kaplicach. W centrum głównego, wyrzeźbionego w dębie, znajduje się Chrystus Ukrzyżowany ze stojącymi obok postaciami Marii i świętego Jana oraz klęczącej świętej Magdaleny.  W prawej nawie znajduje się ołtarz zawierający obraz Matki Boskiej Miłosierdzia. Ołtarz w lewej nawie posiada obraz św. Jerzego walczącego ze smokiem. W kaplicy po prawej stronie jest ołtarz z figurą Matki Boskiej Królowej Świata, a w lewej – obraz św. Piotra i Pawła. Wewnętrzne ściany i sklepienie kościoła wyróżniają się litewską ornamentyką. Największą wartość historyczną i artystyczną mają: obraz przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, ufundowany przez Paca w XVIII wieku, XVIII-wieczne figury drewniane oraz naczynia liturgiczne. Odpusty przypadają na świętego Jerzego, świętych Piotra i Pawła oraz na  Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. 
    
2. Kościół Św. Izydora  Oracza w Smolanach 
   Parafia w Smolanach została erygowana 4 listopada 1897 roku. Sama miejscowość Smolany znana jest od połowy XVII wieku, już wówczas stał tu kościół. Właściciel dóbr Smolany Michał Haberman (+1851) w osadzie fabrycznej Smolany zbudował w latach 1834-1839 kościół pod wezwaniem św. Izydora. W 1839 roku sprowadził ze Zarąb Kościelnych ojców Reformatów, dla których wybudował klasztor. Ojcowie Franciszkanie Reformaci w wyniku represji po Powstaniu Styczniowym w 1873 roku zostali stąd usunięci. Pozwolono na pozostanie tylko jednemu ojcu jako rektorowi kościoła, który zmarł w 1889 roku. Następnie duszpasterstwo prowadzili księża diecezjalni. W latach 1977-1995 roku posługi w parafii i domu rekolekcyjnym podjęli się księża Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej. W tym czasie rozpoczęto kapitalny remont kościoła i budynku klasztornego, który został zwieńczony poświęceniem odrestaurowanej świątyni w dniu 14 grudnia 2003 r. przez Ks. Bp Jerzego Mazura SVD. Po objęciu tej parafii w 1995 roku przez diecezję zabudowania poklasztorne zostały przeznaczone na Dom Rekolekcyjny Diecezji Ełckiej. Na cmentarzu przykościelnym wzniesiona została w 1846 roku zabytkowa kaplica – grobowiec pw. św. Michała Archanioła, gdzie w podziemiach znajdują się trumny z doczesnymi szczątkami rodziny Habermanów – fundatorów kościoła i parafii. 
   
   Adres: Parafia Rzymskokatolicka w Smolanach pw. św. Izydora Oracza Smolany 16, 16-515 Puńsktel. tel. (fax.) (87) 5161338, 509 635 221, www.smolany.diecezja.elk.pl 
    
3. Skansen w Puńsku 
   Jednym z zabytków świadczących o litewskim dziedzictwie kulturowym jest skansen - zagroda litewska, którą oddano do użytku w 1992r. Budynki pochodzące z przełomu XIX i XX wieku usytuowano po lewej stronie drogi Puńsk - Sejny, w odległości 0,5 km od centrum Puńska. Położenie skansenu w pobliżu szosy, nawiązuje do tradycji lokowania zagród chłopskich w czasie powstawania wsi kolonijnych. Cztery budynki zagrody: chata wiejska, dwa spichlerze (świronki) i oborę przeniesiono z pobliskiej wsi Wojtokiemie, a stodołę odtworzono na podstawie opowiadań. Budynki ułożone są w kwadrat, ogrodzone drewnianym płotem, przy chacie urządzono tradycyjny wiejski ogródek. Budynek  mieszkalny oraz zabudowania gospodarcze posiadają w pełni urządzone i udostępnione do zwiedzania wnętrza. Najbliżej drogi usytuowana jest dwudrzwiowa stodoła z plewnikiem na zapleczu. Naprzeciw stodoły stoi chata wiejska, zaś w poprzek do nich stoją obora i świronek. 
   Obecnie stodoła służy do wystawiania sztuk teatralnych, przeglądów zespołów folklorystycznych, spotkań kapeli ludowych. W  chacie - muzeum eksponowane są tymczasowe wystawy rękodzielnictwa i  tkactwa. Dom Kultury w Puńsku  prowadzi skansen. 
   
   Adres: Skansen w Puńsku. Szkolna 67, tel. 87 516 10 79 
    
4. Muzeum etnograficzne Józefa Vainy w Puńsku 
   Muzeum etnograficzne powstało w 1979 r. z inicjatywy nauczyciela Józefa Vainy. Mieści się ono w budynku Domu Kultury Litewskiej w Puńsku. Początkowo kolekcjoner wszystkie zbiory (było ich ok. 800) przechowywał we własnym domu. Obecnie w muzeum znajduje się ok. 1500 eksponatów. Można tu zobaczyć tkaniny (nawleczki, fartuchy, narzuty na łóżko, derki, spódnice, koszule), robótki szydełkowe (do kołnierzy, ręczników, serwet), firanki z plecionymi oczkami sieciowymi, obuwie, narzędzia rolnicze, szewskie, garbarskie, przybory myśliwskie, łowieckie i wiele innych. Mieszczą się również zbiory czasopism litewskich, publikacje książkowe z początku XX w. Zbiory pochodzą z okolic parafii Puńsk, Smolany, Sejny. 
   
   Adres: Dom Kultury Litewskiej w Puńsku, ul. 11 Marca 17,  tel.  87 51 61 032, e-mail:[email protected], www.punsk-kultura.pl 
   
   
5. Muzeum  regionalne „Stara Plebania” w Puńsku 
   Regionalne muzeum rozpoczęło swoją działalność od 1995 roku. Założycielem i opiekunem tego muzeum jest Aldona Wojciechowska, obecna prezes Stowarzyszenia Litewskiej Kultury Etnicznej w Polsce.  Muzeum znajduje się w budynku starej plebanii obok kościoła. W muzeum odbywają się wystawy sztuki ludowej, spotkania, warsztaty, demonstrowanie rzemiosła tradycyjnego oraz wydarzenia kulturalne. Najważniejszą sferą działalności jest zbieranie eksponatów dotyczących tkactwa tradycyjnego i rękodzieła regionu. W kufrach i szafach przechowywane są tkaniny (sejpaki, narzuty wielonicielnicowe i wybierane, obrusy, ręczniki, pościel), elementy stroju ludowego (kameliowe spódnice, zapaski, krajki), rękodzieło stare i współczesne. Znajdują się również wyroby z drewna, metalu, lnu, wełny, ceramiki i inne. Co roku odbywają się tutaj wystawy połączone ze sprzedażą rękodzieła ludowego twórców miejscowych, z Litwy i dalszych zakątków Polski. 
   Przewodnicy, nauczyciele i twórcy skupieni przy Izbie oferują: lekcje otwarte dla uczniów i wszystkich chętnych, warsztaty rękodzielnicze. 
   Przy Stowarzyszeniu Litewskiej Kultury Etnicznej w Polsce działa kilka zespołów folklorystycznych: „Gimtinė”, “Alna”, „Šalcinukas”. 
   
   Adres: ul. Mickiewicza 55, 16-515 Puńsk, tel.  601  323 476, 605675911 
   
   
6. Osada Jaćwiesko – Pruska w Oszkinach 
   We wsi Oszkinie oddalonej około  4 km od Puńska, w miejscu, w którym dawni mieszkańcy tych terenów, Jaćwingowie i Prusowie, odprawiali rytualne obrzędy, powstała Osada Jaćwiesko – Pruska. Na 7,5 – hektarowym terenie wybudowano kamienno – drewniany kompleks wiernie odwzorowujący dawny gród Jaćwingów – Bałtów. Będąc tu, można się przenieść w czasie i przestrzeni, zobaczyć i poczuć, jak żyli Jaćwingowie. Pomysłodawca, właściciel i wykonawca  to jedna i ta sama osoba, która w tajemniczej osadzie jaćwiesko-pruskiej chce ocalić pamięć o bohaterskich Jaćwingach i Prusach, ich obyczajach, waleczności i okrutnym potraktowaniu przez Krzyżaków. 
   Obecnie teren osady wyznacza ogrodzenie, przy drodze zaś stoją rzędem kamienie polne, nieme głazy, które są jedynymi świadkami życia i klęski pradawnych ludów.  
   Prace nad budową osady rozpoczęto w 2001 r. w oparciu o badania archeologiczne. Została odbudowana dawna wieża strażnicza, drewniany zamek położony na wzgórzu otoczony fosą, przedzamcze, ołtarz ofiarny, wykopano staw. Planowana jest dalsza odbudowa. W każdym elemencie budowli można poczuć ducha dawnych przodków. 
   By jak najwierniej  oddać historię Prusów i Jaćwingów, w osadzie są organizowane zajęcia edukacyjne, pokazy, prezentacje obyczajów  i obrzędów, imprezy: Jaćwieska Jore, Dzień Jedności Bałtów, Mindaugines, Noc Świętojańska. 
   Adres: Oszkinie  42, 16-515 Puńsk, tel./fax. 87 51 61 235, 603 977 637

 

Pomniki ...  

1. Pomnik ku czci Povilasa Matulevičiusa (Pawła Matulewicza), kolportera książek, ludowego działacza oświaty, wzniesiony we wsi Krejwiany. 
2. Pomnik ku czci 400-lecia parafii puńskiej (1597 – 1997), postawiony przy Urzędzie Gminy w Puńsku. 
3. Pomnik Odrodzenia Niepodległości Litwy w Kompociach, odsłonięty 11-go marca 1991r. – w pierwszą rocznicę ogłoszenia odrodzenia niepodległości przez Litwę. Otacza go „Dąbrowa Wolności”. Jeden z zasadzonych dębów jest poświęcony pamięci papieża Jana Pawła II. 
4. Kapliczka przydrożna przy kościele w Puńsku, poświęcona bojownikom za wolność w latach 1944-1955, poległym na terenie Suwalszczyzny. 
5. Budynek Starej Stacji Kolejowej w Trakiszkach jest nieużywany. Budynki stacji wzniesiono w czasach Rosji carskiej,  gdy  w latach 1896-1898 została przełożona biegnąca  przez Trakiszki linia kolejowa Varėna (Orany) Šeštokai (Szesztokai) – Suwałki. Obok starej stacji została wybudowana nowa, a na trasie Wilno – Suwałki do dnia dzisiejszego kursują pociągi.  

Działalność kulturalna

Działający od 1956 r. Dom Kultury Litewskiej jest centrum kulturowym, skupiającym wokół siebie zespoły instrumentalne, teatralne, pieśni i tańca. W dobrze wyposażonym, mającym dużą salę widowiskową budynku, jest organizowanych wiele imprez artystycznych. W ciągu roku w gminie Puńsk odbywa się około 50 uroczystości kulturalnych. Ważnym czynnikiem rozwoju kultury litewskiej na terenie gminy jest chęć mieszkańców do aktywnego uczestnictwa w życiu artystycznym.

 

Amatorskie zespoły artystyczne z Puńska zdobywały wysokie wyróżnienia i nagrody na wszelkiego rodzaju festiwalach i przeglądach, koncertowały w różnych miejscowościach w Polsce, Litwie, Białorusi, Rosji, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i we Francji. Około 400 osób uczestniczy w różnego rodzaju zespołach, których jest ponad 20. Oto niektóre z nich:

• Zespół choreograficzny „Jotva” istnieje od 1951 r. i skupia około 180 tancerzy. Kierownik – Kornelija Mauliūtė. 
• Chór „Dzūkija” działa od 1957 r., liczy 26 osób. Kierownik – Vidas Simanauskas. 
• Teatr Stodolany działa od 1958 r. – skupia około 10 osób. Kierownik – Jolanta Malinowska-Wiaktor. 
• Kapela „Klumpė” działa od 1966 r.  – liczy 17 osób. Kierownik – Jonas Zakaravičius. 
• Grupa taneczna „Vyčiai“ istnieje od 2001 r. – liczy 20 członków. Kierownik – Asta Pieczulis. 
• Dziecięca grupa wokalna istnieje od 2009 r. Uczestniczy w niej 15 dzieci. Kierownik - Egidija Pocienė. 
• Teatr dziecięcy “Kregždė”  powstał w 1981 r. Z przerwami działał do 1993 r. Działalność wznowił po 15-letniej przerwie w 2007 r. Liczy do 20 członków. Kierownik – J. Malinowska-Wiaktor. 
• Dziecięce studio artystyczne „Puniukai” - działa od 2003 r. Skupia 60 dzieci w wieku szkolnym. W skład zespołu wchodzi kapela, grupa wokalna i trzy grupy taneczne. Kierownicy – A. Pieczulis i J. Zakaravičius.